“De grenzen van de rafelranden zijn verruimd”

Hoe gaan financiële organisaties om met mensen die zich ‘in de rafelranden’ bevinden? Mensen die om wat voor reden dan ook te maken krijgen met bestaansonzekerheid en moeilijkheden die zich maar op blijven stapelen, verdienen speciale aandacht. Dat is de mening van Willem Los, onder andere schuldrustcoach bij Stichting ONSbank.

Wat verstaat u onder ‘rafelranden’ en wie zitten daarin?
Los: “Mensen die te maken krijgen met bestaansonzekerheid en moeilijkheden die zich maar blijven opstapelen. Ik kijk dan als eerste naar jongeren. Zij worden van de ene op de andere dag op hun 18e verjaardag volledig financieel zelfstandig en velen van hen hebben geen financieel vangnet. Dit geldt ook voor jongeren met een licht verstandelijke beperking. Niemand neemt de verantwoordelijkheid voor hen. Financiële educatie zit niet in het curriculum van het onderwijs. Het brein van jongeren van deze leeftijd is nog volop in ontwikkeling en staat open voor allerlei prikkels. Producten als Buy Now Pay Later (BNPL) spelen juist in op die prikkels, terwijl we weten dat jongeren veel van deze producten niet kunnen betalen. Er is geen controle en veel jongeren hebben geen financieel vangnet. Daardoor blijven financiële problemen zich opstapelen.”

Aan wie denkt u verder?
“Veel mensen hebben de afgelopen jaren te maken gehad met de gevolgen van de coronacrisis, oorlog, stijgende energiekosten en inflatie. Waar de rafelranden in het verleden vaak rond de uitkeringsgerechtigden lagen, is de grens nu verlegd naar mensen die wel werk hebben, maar niet veel verdienen. Hierdoor zitten zij op dat randje van ‘net wel, net niet’ maandelijks alle rekeningen kunnen voldoen. Dat betekent dat ze continu keuzes moeten maken om bepaalde bestedingen te doen. Bij de eerste de beste tegenslag gaat het mis. De grenzen van de rafelranden zijn verruimd.”

Kunnen we voorkomen dat mensen in deze rafelranden terechtkomen en zo ja, hoe?
“We hebben in Nederland een zeer ingewikkeld toeslagenstelsel opgetuigd, waar veel mensen financieel van afhankelijk zijn. Als je een toeslag wil aanvragen, moet je er haast voor gestudeerd hebben. Dat stelsel moet wat mij betreft op de schop. Als je naar de toekomst dingen wil veranderen, moet je goed kijken naar het systeem dat we in Nederland hebben ingericht. Er is veel geprivatiseerd en dat heeft gevolgen, kijk naar de zorg.”

Hoe gaan financiële organisaties om met mensen in de rafelranden?
“Ik zie dat er ook vanuit deze organisaties flink wordt geïnvesteerd in financiële educatie, op allerlei manieren. Maar denk ook aan vroegsignalering en budgetcoaching. Ook krediet- en hypotheekverstrekkers hebben hun processen ingericht om bij problemen zo snel mogelijk in contact te komen met hun klant en te kijken waar ze kunnen helpen. Hoe preventiever, hoe beter. Want dat is wel een punt: hele kleine schulden kunnen door allerlei incasso’s en deurwaarders enorme bedragen worden. Zo maak je het originele probleem vele malen groter.”

Ziet u een verschil in hoe banken en andere kredietverstrekkers daarmee omgaan?
“Banken hebben eerder inzicht. Als een niet-bancaire hypotheekverstrekker een achterstand constateert, is dat probleem er al langer. Maar door beide partijen wordt vervolgens wel gezocht naar een duurzame oplossing, die ook verder gaat dan een herinnering of betalingsregelening. Denk aan budget- of jobcoaching en aanpassing van de hypotheekmogelijkheden.”

Wat is de rol van de overheid hierin?
“Ik ben blij dat BNPL onder bevoegdheid van de Autoriteit Financiële Markten (AFM) komt, met hopelijk een BKR-check en -melding. Het is ook goed dat BNPL-partijen meer verantwoordelijkheid krijgen om te checken of iemand ouder dan 18 jaar en kredietwaardig is. De overheid heeft ook toegestaan dat er reclame wordt gemaakt voor (online) gokken, daar moet echt paal en perk aan gesteld worden. Vooral jongeren komen door gokken en BNPL in de problemen. Gokken is gelegaliseerd en wordt makkelijk gemaakt, veel mensen die nooit eerder gokten doen dat nu wel.”

Wat zijn de belangrijkste zaken die u in de praktijk tegenkomt?
“Allereerst zie ik dat hypotheekverstrekkers sterk zoeken naar duurzame oplossingen, dat gaat echt ver. Dus budget- en jobcoaching en aanpassing van de hypotheekmogelijkheden bijvoorbeeld. Belangrijk is het om in contact te blijven met klanten. Ten tweede zie ik bij jongeren juist steeds minder financiële vangnetten en dat is jammer. Als je op een jonge leeftijd een fout maakt, wordt dat keihard afgestraft en blijft die fout je jarenlang achtervolgen. Zo blijven moeilijkheden zich opstapelen. Dat moet echt anders.”